Берлинта чӑвашсен иккӗмӗш тӗлпулӑвӗ иртнӗ. Ӑна авӑн уйӑхӗн 24-мӗшӗнче йӗркеленӗ.

Ӑна унччен кӑҫалхи кӑрлачӑн 30-мӗшӗнче пухнӑччӗ. Тӗл пулӑва пуҫараканӗ — нимӗҫ журналисчӗ Ян Шредер, мероприятие йӗркелекенӗсем – маларах асӑннӑ Ян Шредер тата Виктор Чугаров.

Виктор Чугаров режиссер-документалист Фейбсукра пӗлтернӗ тӑрӑх, курнӑҫу хальхинче килти пек хӑтлӑ иртнӗ. Чӑваш Енӗн Германин тӗп хулинчи штаб-хваттерӗ евӗр туйӑннӑ.

Тӗлпулӑва хутшӑннисем хушшинче Германие Шупашкартан куҫса кайнисем те, Ерӗнпур облаҫӗнчен тухса кайнӑ чӑвашсем те пулнӑ.

Тӗлпулупа Виктор Чугаров «Чӑваш чӗлхи» ҫӗнӗ фильмра паллаштарма шантарнӑ. Ӑна режиссер-документалист 2020 ҫулта Шупашкарта кӑтартасшӑн.

Авӑн уйӑхӗн 28-мӗшӗнче Тутарстанри Элкел районӗнчи Хусанкай ялӗнче шкул ачисен вӗрентӳ форумӗ иртӗ. Кун пирки «Хыпар» издательство ҫурчӗн сайтӗнче пӗлтернӗ.

«Аталан» форума 12-18 ҫулти ачасем тата вӗрентекенсем хутшӑнӗҫ. Форума Тутарстанри мӗнпур муниципалитетран делегацисем пырса ҫитӗҫ. Ҫакӑн пирки пӗлтернӗ мероприятие йӗркелекенсем. Вӗсенчен кашниех хӑйӗн пултарулӑхӗпе паллаштарӗ.

Мероприятинче чӑваш чӗлхине сыхласа хӑварас, ӑна ӳлӗмрен аталантарас ыйтусене хускатӗҫ.

Форума хутшӑнас кӑмӑллӑ чӑваш чунӗллӗ хастарсем валли ыйтса пӗлмелли телефон номерне те кӑтартнӑ: +79083430001. Хыпарта каланӑ тӑрӑх, кӑсӑклантаракан ыйтуллӑ ҫырусене info.atalan@gmail.com электрон адреспа ӑсатма пулать.

Электронлӑ сӑмахсарсен сайчӗ ҫӗнӗ словарьпе пуянланчӗ — ку хутӗнче В.Г. Егоров хатӗрленӗ Чӑваш чӗлхин этимологи словарӗ хушӑнчӗ. Ҫапла май халь ҫак сайт 13 словарӗн электронлӑ варианчӗпе паллаштарайрать. Вӑл шутра Н.И. Ашмаринӑн «Чӑваш сӑмахӗсен кӗнеки» те пур.

Сӑмахсар 1964 ҫулта Чӑваш кӗнеке издательствинче тухнӑ. М.Р. Федотовӑн этимологи словарӗпе чӑваш чӗлхинчи сӑмахсем мӗнле пулса кайнине тата пирӗн чӗлхене ӑҫтан лекнине ӑнлантарса парать. Хӑй вӑхӑтӗнче вӑл 2000 экземплярпа пичетленсе тухнӑ. 356 страницӑллӑ кӗнекере пурӗ 2 298 ытла сӑмах тишкерӗвӗ шутланать.

Словаре электронлатма пулӑшаканӗ — Алина Иванова. Сайта кӗртекенӗ — Николай (Аҫтахар) Плотников.

Электронлӑ сӑмахсарсен сайчӗ ҫывӑх вӑхӑтра тата та пуянланмалла. Черетре Н.И. Ашмаринӑн 3-мӗш тата 5-мӗш томӗсем тӑраҫҫӗ.

«Раҫҫей халӑхӗсен демократиллӗ конгресӗ» ятлӑ Мускав хулинчи халӑх юхӑмӗ Альберт Разин хӑйне ҫунтарса янӑ куна уйрӑммӑн палӑртма сӗннӗ. Вӗсен шухӑшӗпе авӑнӑн 10-мӗшне Альберт Разина асӑнмалли кун туса хумалла, ӑна Раҫҫей Федерацийӗнчи халӑхсен тӑван чӗлхине хӳтӗлемелли кун темелле. Ку пуҫарупа вӗсем ПНО-на (ООН-на) тата Европа Канашне тухасси пирки пӗлтернӗ, паллӑ куна тӗнче шайӗнче ҫирӗплетесси пирки тӑрӑшӑпӑр тенӗ.

Чӗнӳ айӗнче Хуснутдинов Ренат, Адельбаев Х.А., Жамниханов Ш.С., Жиганшин Н.Ю., Бикбаев А.Ф., Хафизов Р.М. тата ыттисем алӑ пуснӑ.

Аса илтеретпӗр, Альберт Алексеевич Разин тӑван чӗлхине хӳтӗлесе хӑйне хӑй Удмурти парламенчӗ умӗнче авӑнӑн 10-мӗшӗнче ҫунтарса янӑ. Кӗлеткин 90% ытла пиҫсе кайнӑран ҫав кунах пульницӑра вилнӗ.

Чӑвашсен «Хавал» пуҫаруллӑ ушкӑнӗ Ижевскра ӗнер пулса иртнӗ пӑтӑрмах пирки заявлени тунӑ. Ӑна вырӑсла ҫырнӑ, текстпа пӗрлӗхӗн «Контактра» ушкӑнӗнче паллашма пулать.

Хӑйсен сӑмахӗнче ушкӑн Альберт Алексеевич хӑйне ҫунтарса ярса вӗлерме тивнишӗн хурланни пирки пӗлтерет. Ҫакӑн пек хӑватлӑ ҫынна ҫухатнишӗн тӑванӗсемпе тата пӗлӗшӗсемпе, удмурт халӑхӗн хастарӗсемпе, вырӑслантарассине хирӗҫ тӑракан мӗнпур юхӑмсемпе пӗрле хуйхӑрни пирки каланӑ.

«Хавал» пуҫару ушкӑнӗ Удмурти пуҫлӑхӗ МИХсене шав ҫӗклеме кирлӗ марри ҫинчен каланӑ сӑмахӗсене, ҫавӑн пекех РФ Президенчӗ ҫумӗнчи ҫын прависен Канашӗн пайташӗ Алексмандр Брод «ку пулӑма тахӑшӗ провокацилесе хатӗрленӗ» тенине сивленӗ.

Заявленинче «Хавал» ушкӑн Раҫҫей Федерацинче чӗлхе тата наци политикине анлӑн сӳтсе явма сӗннӗ, ку ӗҫе тумасан Альберт Разин ӗҫне малалла тӑсакансем тата та пулма пултарасси пирки асӑрхаттарнӑ.

Аса илтеретпӗр, ватӑ удмурт ӑсчахӗ тӑван чӗлхине хӳтӗлесе хӑйне ӗнер ҫунтарса янӑ. Вӑйлӑ пиҫсе кайнине пула вӑл пульницӑра ҫут тӗнчерен уйрӑлнӑ.

Малалла...

Удмурти Республикинче паян инкек сиксе тухнӑ: 79 ватӑ ӑсчах, тӑван чӗлхине хӳтӗлесе хӑйне ҫунтарса янӑ. Вӑйлӑ пиҫсе кайнӑ хыҫҫӑн ӑна пульницӑна леҫнӗ пулин те вӑл сывалайман — вилсе кайнӑ.

Чӑн та хӑрушла пулӑм пулин те тӳре-шарасем хӑйсене ӑнланман пек тытаҫҫӗ — «мӗншӗн-ха хӑйне ҫунтарса янӑ?» тесе тӗлӗнеҫҫӗ. Чӗлхе таврашӗнчи лару-тӑру имӗш, республикӑра чиперех пулнӑ. Шкулсенче удмурт чӗлхине вӗрентнӗ, удмуртла теле- тата радиокӑларӑмсем тухнӑ… Вӗсене итлетӗн те Альберт Алексеевич Разин тӗрӗс мар тунӑ пек пулса тухать.

Анчах та тӗрӗссипе чӑн та йӗркеллех-ши чӗлхе лару-тӑрӑвӗ? Йӗркеллӗ тесе калас тесен вара пин-пин ыйту ҫуралать. Удмуртипе Чӑваш Ен хушшинче ку енӗпе лару-тӑру ытлашши раснах мар ӗнтӗ. Хамӑр республикӑрине пӑхсан вара — ку ыйтӑва ҫӑмӑл теейместӗн. Паллах, тӳре-шарасем чӗлхене сыхласа хӑварас тӗлӗшпе ӗҫлеҫҫӗ. Хӑйсен шучӗпе сахал та мар тӑваҫҫӗ тесе шутлаҫҫӗ пулас. Ав, шкулсенче, калӑпӑр, чӑваш чӗлхи урокӗсем пур. Ҫук мар вӗт, пур! Ҫакна палӑртса яланах тӳрре тухма тӑрӑшаҫҫӗ вӗсем. Анчах та тӑван чӗлхепе туллин усӑ курас тесен эрнере 2–3 урок пулсан та ача ӑҫтан ӑна туллин ӑша хывайӗ?

Малалла...

Ак, хайхи ҫак самант ҫитрӗ те! Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫинчи чӑвашла-вырӑсла пуплевӗш (предложени) мӑшӑрӗсен йышӗ 100 пинрен иртрӗ. Ку эрне пуҫламӑшӗнче кӑнаҫ 94 пин ытларахччӗ... Ҫавах та пӗрлехи вӑйпа Чӑваш халӑх сайчӗн ҫуралнӑ кунӗ тӗлне ҫӗр пин мӑшӑр тӑвайрӑмӑр-тӑвайрӑмӑрах!

Аҫтахар Плотников, Александр Антонов, Светлана Трофимова, Эрбина Портнова, Оксана Антонова, Тихонова Татьяна, Марина Яковлева... Ку списока тата та тӑсма пулать — шӑп вӗсем тӑрӑшнипе ӗнтӗ ҫак корпусри чӑвашла-вырӑсла пуплевӗшсен йышӗ пӗлтерӗшлӗ чикӗ урлӑ каҫрӗ.

Паллах, ку пуҫламӑшӗ кӑна-ха. Йӗркеллӗ машинлӑ куҫаруҫӑ тума пӗр миллион мӑшӑр кирлӗ. Хальлӗхе пирӗн ҫак тӗллевӗн 10% ҫеҫ-ха. Ҫавах та тӑрӑшса ӗҫлесен — ҫулталӑк иртӗ-и, иккӗ-и, е виҫҫӗ — пӗр миллион мӑшӑр тӑвасси шансах тӑратпӑр!

Чӑваш чӗлхи лабораторийӗн ҫурла уйӑхӗнчи ӗҫне пӗтӗмлетнӗ май рекорд лартни пирки пӗр иккӗленмесӗр калама май пур. Сӑмахсарсен сайчӗ ҫӗнелеймерӗ пулин те, икчӗлхеллӗ корпусри чӑвашла-вырӑсла пуплевӗшсен йышӗ 20 пин ытла ӳсрӗ. Унсӑр пуҫне чӑвашла ҫырнӑ текстсенчи орфографие тӗрӗслемелли хатӗр ҫӗнелчӗ — ҫӗнӗ верси тухрӗ.

Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫи паянхи кун тӗлне 94 455 куҫарнӑ пуплевӗшпе пуян. Утӑ уйӑхӗнчипе танлаштарсан унта 21 622 куҫару ытларах. Унччен уйӑх хушшинче чи нумай мӑшӑр кӗртни — ҫӗртме уйӑхӗнчеччӗ. Ун чухне эпир 18 пин ытла кӗртрӗмӗр. 20 пин ытла тума пире Борис Полевойӑн «Чӑн-чӑн этем ҫинчен ҫырнӑ повеҫне», Анлександр Пушкинӑн «Иван Петрович Белкин ҫырса хӑварнӑ повеҫсем» тата «Дубровский» хайлавӗсене, ҫавӑн пекех Юлиус Фучикӑн «Асаплӑ вилӗм умӗнхи сӑмахне» тата Михаил Лермонтовӑн «Пирӗн вӑхӑтри геройне» электронлӑлатса ҫитерме пултарнипе май килчӗ. Александр Пушкинӑн «Капитан хӗрӗ» те майӗпен корпуса кӗрсе пырать — ҫуррине ытла тунӑ та ӗнтӗ. Хальхи вӑхӑтра эпир ҫавӑн пекех Лев Кассилӗн (ача-пӑча ҫыравҫи) «Аслӑ хирӗҫтӑрӑвне» кӗртетпӗр, майӗпен Вениамин Каверинӑн «Икӗ капитанне» электронлатпӑр.

Малалла...

Самар облаҫӗнче пурӑнакан чӑваш хӗрӗ Катя тӑван чӗлхене пӗлменшӗн пӑшӑрханса «Idel.Реалии» сайтра ҫырнӑ.

«Раҫҫей территорийӗнче астӑвӑмсӑр ҫынсем пурӑнаҫҫӗ. Вӗсем хӑйсен юнӗ тӑрӑх мар, культурине ҫухатнипе хӑйсене вырӑссем теҫҫӗ. Е Раҫҫей ҫыннисем теҫҫӗ. Апла каласан та, капла каласан та уйрӑмлӑх ҫук, анчах трагеди пур», — ҫырнӑ хӗр. Унтан вӑл Раҫҫейре вак халӑхсен чӗлхисем пӗрин хыҫҫӑн тепри ҫухалаҫҫӗ тесе пӑшӑрханнӑ.

Катя хӑйне хӑш наци ҫынни теме те пӗлмест. Вырӑс тесшӗн мар. Мӗншӗн тесен унӑн амӑшӗ тата амӑшӗн йӑмӑкӗ-аппӑшӗ — чӑвашсем. Кукамӑшӗ те — чӑваш. Анчах хӗр «Кукамай» тенисӗр пуҫне чӑвашла пӗлмест. Мӗншӗн тесен пӗчӗк чухне ӑна никам чӑвашла вӗрентмен. Амӑшне те чӑвашла вӗрентмен. Ашшӗ вырӑсла хитре калаҫма пӗлменрен хӗрӗсем те нушаланасран, вӗсенчен тӑрӑхласран хӑранӑ.

Эс хӑш наци ҫынни тесе ыйтсан Катя халӗ ялан аптӑрать: амӑшӗ — чӑваш, ашшӗ — вырӑс темелле, ват аслашшӗ — чикан. «Эпӗ вара кам-ши?» — пуҫ ватать чӑвашла пӗлмен чӑваш хӗрӗ.

Утӑ уйӑхне пӗтӗмлетме вӑхӑт ҫитрӗ. Иртнӗ уйӑхра та эпир сахал мар ӗҫлерӗмӗр: икчӗлхеллӗ корпусри чӑвашла-вырӑсла пуплевӗшсен йышӗ 10 пин ытла ӳсрӗ, сӑмахсарсен сайчӗ Николай Ашмаринӑн черетлӗ томӗпе пуянланчӗ.

Хальхи вӑхӑтра электронлӑ сӑмахсарсен сайтӗнче 3-мӗшпе 5-мӗш томсем кӑна ҫитмеҫҫӗ. 3-мӗшне, унпа ӗҫлекен ҫын пире пӗлтернӗ тӑрӑх, туса ҫитернипе пӗрех. Пиллӗкмӗшӗпе те ӗҫлеме пуҫланӑ, ҫурла уйӑхӗ вӗҫлениччен хатӗрлесе пӗтерме шантарчӗҫ. Паянхи куна илес пулсан Н.И. Ашмаринӑн «Чӑваш сӑмахӗсен кӗнекинче» пурӗ 42,8 пин статья (иртнӗ уйӑхра 39,1 ҫеҫ пулса). Тата унсӑр пуҫне эпир тепӗр ӗҫ те пуҫларӑмӑр — Василий Егоров хатӗрленӗ чӑваш чӗлхин этимологи словарьне электронлатас ӗҫе. Вӑл та ҫак сайтра вырӑн тупасса шанатпӑр (ӗҫлекенни — Алина Иванова).

Икчӗлхеллӗ корпусра вара паянхи кун 72 833 чӑвашла-вырӑсла куҫару мӑшӑрӗ шутланать. Иртнӗ уйӑхрипе танлаштарсан ку кӑтарту 10 750 ҫӗнӗ мӑшӑрпа пуянланнине кӑтартать. Ҫакна тума Владислав Николаевӑн икӗ пьеси (вӗсене вӑл пире хӑй тивӗҫтерчӗ) тата Леонид Агаков куҫарнӑ Валентин Катаевӑн «Полк ывӑлӗ» повеҫӗ май пачӗ. Унсӑр пуҫне ҫак хушӑра эпир саккунсене те сахал мар кӗртрӗмӗр.

Малалла...